Dzieje numizmatyki polskiej

1 Szeląg 1601 Koronny Kraków, Zygmunt III Waza

Numizmatyka zajmuje się pieniądzem (monetami, banknotami, biletami) oraz surogatami pieniądza. Z numizmatyką blisko związane jest medalierstwo, albowiem medale wykazują wiele cech podobnych do monet, w szczególności w zakresie materiału, wyobrażeń, często także wykonywane były przez tych samych rytowników co tłoki mennicze.

Zainteresowanie numizmatyką jest ściśle związane z kolekcjonerstwem. Kolekcjonerstwo monet, zwłaszcza antycznych, rozpoczęło się w Renesansie. Początkowo moneta była traktowana z pozycji dzieła sztuki. Dopiero później zaczęto opracowywać monety naukowo, sporządzano katalogi monet, klasyfikowano je. Od XIX wieku narasta przekonanie, że moneta jest źródłem historycznym.

Moneta to sztuka metalu o określonym kształcie, wadze, próbie i stopie, opatrzona znakami władzy, które gwarantują jej funkcje jako pieniądza. Dawne mennictwo było mennictwem kruszcowym. Moneta kruszcowa miała tendencje do przekraczania granic. W Polsce bito najczęściej monety srebrne, rzadziej złote, wyjątkowo miedziane. Wartość dawnej monety opierała się na jej wartości substancjonalnej, tzn. uzależniona była od wagi partii danego metalu oraz jego próby, czyli ilości metalu szlachetnego w monecie. Próbę srebra określało się w łutach, gdzie 16 łutów oznaczało czyste srebro, zaś próbę złota określało się w karatach, gdzie 24 karaty oznaczało czyste złoto. Próbę podaje się czasem w innych skalach, np. w skali dziesiętnej, w której 1 oznacza czysty kruszec.

Ważnym parametrem menniczym była stopa. Pojęcie to oznacza ilość monet wyemitowanych z określonej jednostki wagowej.

Dawne systemy były systemami wagowo-monetarnymi, stosowane jednostki były po części jednostkami wagowymi, a po części monetami. Polski system był systemem karolińskim zmodyfikowanym. Podstawową jednostką wagową rzeczonego systemu karolińskiego był funt (około 408 g), który dzielił się na 20 solidów. Funty oraz solidy były jednostkami wagowymi. Poniżej nich znajdowały się jednostki monetarne. Owe 20 solidów dzieliło się na 240 denarów, te zaś na 480 oboli.

W Polsce podstawową jednostką wagową była grzywna (ok. 200 g), która dzieliła się na 4 wiadrunki (jednostka wagowa), te zaś na 24 skojce (jednostka wagowa). Pierwotnie grzywna dzieliła się dalej na 240 denarów (jednostka monetarna), jednakże z biegiem czasu wystąpiło zjawisko dewaluacji denara, polegająca na zwiększaniu się o wielokrotność liczy 60 ilości denarów wybijanych z grzywny. Grzywna zaczęła się dzielić na 300, potem 360, następnie 480, później 540, a w XIII wieku już niemal 1000 denarów. Denary były jedyną monetą emitowaną na ziemiach polskich do przełomu XIII i XIV wieku, kiedy to na Śląsku pojawiły się kwartniki, które były monetą grubą.

Moneta jest opatrzona znakami władzy. Emisja monety była monopolem monarszym. W monarchiach na monetach umieszczano wizerunek władcy i jego tytulaturę. Dawna moneta posiadała wizerunek i legendę. Występowały jednak także monety beznapisowe. W Polsce pierwszą monetę beznapisową wyemitował Bolesław Śmiały. Moneta taka funkcjonowała następnie aż do początków XIV wieku. Bardzo popularna była w XII i XIII wieku. Dawna numizmatyka nie znała emisji okolicznościowych. Funkcję upamiętniającą pełniły medale.

Emisja pieniądza na ziemiach polskich rozpoczęła się w okresie panowania Bolesława Chrobrego Wielkiego. Denary, które dawnej były przypisywane Mieszkowi I obecnie przypisuje się Mieszkowi II. Teza ta oparta jest na analizie skarbów. Moneta ta była emitowana przez Mieszka II jeszcze przed śmiercią ojca i koronacją. Nie są znane żadne monety Mieszka II z okresu królewskiego.

Na okres panowania Bolesława Chrobrego przypada emisja 15 typów monet, przy czym cały czas był to jeden gatunek monety – denar. Wzorcami dla ówczesnego mennictwa polskiego były monety niemieckie, czeskie i anglosaskie. Oprócz mennictwa naśladowczego pojawiają się monety, które świadczą o rozwoju rodzimych wzorców. Pojawiają się imiona władców, czasem nazwa państwa, czasem także tytulatura. Emisje były czasowe. Po wyemitowaniu określonej ilości monet mennicę zamykano. Kiedy zachodziła konieczność kolejnej emisji ponownie powoływano mincerzy.

Typy denarów Bolesława Chrobrego Wielkiego:

1. Denar PRINCES POLONIAE. Na awersie zwiera najstarsze przedstawienie ptaka (niektórzy identyfikują go z pawiem, dawniej widziano w nim prototyp orła), na rewersie krzyż nitkowy. Legenda: PRINCES POLONIAE. Przedmiotową monetę datuje się na rok 1000 ze względu na nasilenie symboli władzy. Uważa się, że taka treść ideologiczna rzeczonej monety musiała mieć związek z jakimś ważnym wydarzeniem – zjazdem gnieźnieńskim.
2. Denar GNESDUN CIVITAS. Na awersie zawiera wyobrażenie władcy z profilu, zaś na rewersie motyw krzyża. Cechą charakterystyczną dla wczesnego okresu mennictwa była reguła, zastosowana także w przypadku tej monety, iż na jednej stronie monety występowała tematyka świecka (tu głowa władcy), zaś na drugiej tematyka kościelna. Niektórzy uważają, że wizerunek Bolesława Chrobrego na tej monecie jest portretem władcy. Teza ta jest nieprawdopodobna, gdyż w Polce portrety pojawiają się dopiero w XV wieku. Trudno jednak nie przyznać, że ów wizerunek ma pewne cechy indywidualizujące.
3. Emisja z napisem ruskim (cyrylicą). Początkowo uważano, że Bolesław Chrobry wyemitował dla ziem ruskich monetę z własnym imieniem. Słabym punktem tej hipotezy było to, iż monety z tej emisji nie są znajdowane na terenie Rusi, lecz na terenie ówczesnego państwa polskiego. Z tego względu obecnie twierdzi się, że wygląd tych monet wynikał stąd, że władca zatrudnił do tej emisji ruskiego mincerza, który zastosował wzory ruskie. Na monecie znajduje się wizerunek władcy przodem oraz napis, który nie biegnie jednak wokół monety, lecz w dwóch wierszach równolegle.

Nie są znane monety z okresu panowania Mieszka II jako króla (przypomnijmy emisja przypisywana Mieszkowi II miałaby zostać przeprowadzona jeszcze za życia Bolesława Chrobrego). Podobnie nie są znane żądne monety wyemitowane przez Kazimierza Odnowiciela. Następnym emitentem byłby zatem Bolesław Szczodry, który wypuścił kilka typów monet.

Bolesław Śmiały emitował monetę w dwóch etapach. Etap pierwszy to emisja monety książęcej, etap drugi to emisja monety królewskiej. Na monecie książęcej jest wizerunek głowy władcy, albo wizerunek władcy na koniu. Jeśli idzie o denary królewskie to przedstawiają one głowę władcy z profilu w koronie, albo władcę na tronie (pierwsze przestawienie majestatyczne w polskiej ikonografii). W czasach Bolesława Szczodrego następuje zróżnicowanie ikonografii monet. Na rewersie jednego z denarów królewskich pojawia się scena rycerza walczącego ze smokiem.

Władysław Herman dokonał emisji tylko jednego typu monety. Na jej awersie przedstawiono wizerunek głowy władcy z profilu, rewers zawierał zarys budowli kościelnej. W legendzie skrócona nazwa Krakowa.

Bolesław Krzywousty oprócz wizerunku władcy wprowadził na monetę drugą postać – wizerunek św. Wojciecha. W okresie jego panowania wyemitowano pierwsze brakteaty, czyli monety bite wyłącznie z jednej strony. Przestawiają one księcia klęczącego przed św. Wojciechem, albo samego świętego biskupa. Denar zmniejsza swoją wagę. Jednakże przedmiotowe brakteaty były jeszcze dość duże i ciężkie. Niekoniecznie musiały być one emitowane jako monety jednostronne, wystarczyło zmniejszyć ich wielkość na korzyść grubości.

Emisje brakteatów, które w żaden sposób nie mogłyby być monetami dwustronnymi zaczęły się za synów Bolesława Krzywoustego (w okresie rozbicia dzielnicowego pojawiły się także półbrakteaty – czyli monety bite dwustronnie, ale na tak cienkiej barszcze, że odbicie awersu i rewersu zachodziły – przenikały na siebie). Okres panowania Bolesława Krzywoustego był ostatnim okresem bicia jednej monety dla całego państwa. Potem nastąpiła decentralizacja. Ciekawostką związaną z mennictwem okresu rozdrobnienia feudalnego była działalność Mieszka Starego, który wyemitował około 50 typów monety.

Monopol menniczy należał do panującego. Jego moneta krążyła na podległym mu terenie, zaś poddani mieli obowiązek bieżącą monetą władcy. W praktyce korzystano jednak także z monet obcych. Monety emitowane w okresie rozbicia dzielnicowego są niewielkie i beznapisowe. W epoce tej pojawiają się immunitety monetarne, czyli zezwolenia księcia dla innych osób na emisje. Samo zjawisko immunitetów monetarnych było jednak starsze. Pierwszym znanym immunitetem był immunitet udzielony jeszcze przez księcia Władysława Hermana dla palatyna Sieciecha. Denar palatyna Sieciecha zawiera wizerunek znaku rozpoznawczo-własnościowego.

Immunitet monetarny miał kilka poziomów i mógł polegać na:

• nadaniu dziesięciny menniczej dla instytucji kościelnej
• nadanie prawa przebicia określonej ilości srebra na monetę w mennicy książęcej (moneta taka była identyczna z monetą książęcą)
• nadanie prawa emisji monety we własnej mennicy, ale z zachowaniem wszystkich danych metrologicznych i ikonograficznych monety książęcej (moneta pospolita – moneta communis)
• nadanie prawa emisji monety we własnej mennicy, z zachowaniem wszystkich danych metrologicznych monety książęcej, z dowolnym przedstawieniem ikonograficznym (moneta specjalna)
• nadanie prawa emisji monety wolnej, czyli takiej, której metrologia i ikonografia zależne były od woli obdarowanego przywilejem (taka moneta często była ograniczona w obiegu do terytorium należącego do obdarowanego).

Obdarowanymi immunitetem monetarnym były zwykle instytucje kościelne, takie jak biskupstwa, czy też niektóre klasztory, a także miasta.

W drugiej połowie XIII wieku w Europie zachodniej, a na przełomie XIII i XIV wieku w Europie środkowej zachodzą przemiany gospodarcze, które wymuszają reformy monetarne. Dąży się do emisji monety grubej.

Pierwszą chronologicznie była emisja kwartników na Śląsku. Kwartnik był monetą odpowiadającą ¼ skojca. Z grzywny bito 96 kwartników. Reforma śląska nie miała jednak wpływu na system monetarny odrodzonego Królestwa Polskiego, gdyż Śląsk zaciążył w kierunku Czech i nie wszedł do Królestwa Polskiego.

Znacznie donioślejsze znaczenie miała reforma groszowa Wacława II z 1300 roku. Została ona przeprowadzona jednorazowo w całych Czechach. Król scentralizował rozdrobnione mennictwo w Kutnej Horze, gdzie były kopalnie srebra. Zunifikował jednostki monetarne. Podstawową jednostką monetarną był grosz (od grossus – gruby). Unifikacji została poddana także ikonografia. Na monetach z jednej strony widniał wizerunek korony i imię oraz tytulatura króla, a z drugiej herb Czech (kroczący ukoronowany lew) i łacińska nazwa monety – grosz praski. Mniejszą jednostką były parwusy. Były to małe denary o podobnej ikonografii. Grosze stały się monetą chętnie przyjmowaną także poza Czechami. Pewne elementy reformy Wacława II wprowadzono również w Polsce, w szczególności emitowano parwusy dla ziem polskich.

Za Władysława Łokietka emituje się dwustronne denary. W okresie panowania Władysława Łokietka po raz pierwszy w Królestwo Polskim wyemitowano monetę złotą (dukat albo raczej floren Władysława Łokietka). Była to wyjątkowa emisja. W Polsce zawsze bowiem dominowało srebro. W średniowieczu i w początkach epoko nowożytnej, czyli w zasadzie do czasów panowania Aleksandra Jagiellończyka, monetę złotą wyemitowano tylko dwukrotnie. Z pierwszej emisji Władysława Łokietka zachował się tylko jeden egzemplarz. Dawniej uważano, że moneta ta została wyemitowana z okazji koronacji, obecnie datę emisji przenosi się na rok 1330. Ikonografia monety przedstawia się w sposób następujący: na awersie majestatyczne przedstawienie króla, na rewersie św. Stanisław jako patron Królestwa Polskiego (legenda: Sanctus Stanislaus Pol[oniae]).

Druga złota emisja to dukat Aleksandra Jagiellończyka z 1503 r. Z emisji tej nie zachował się żaden egzemplarz. Moneta znana jest tylko z opisów. Występował na niej wizerunek św. Stanisława.

Władysław Łokietek odwoływał się do świętego Stanisława już wcześniej. Na jednym z wyemitowanych przez siebie denarów, sprzed koronacji, po jednej stronie widnieje herb Kujaw, a po drugiej głowa biskupa w infule, którego to biskupa identyfikuje się ze świętym męczennikiem ze Szczepanowa.

Reforma Kazimierza Wielkiego została przeprowadzona w latach sześćdziesiątych XIV wieku. Była ona wzorowana na reformie czeskiej. Główny nominał tej reformy to grosz krakowski.

Na awersie grosza krakowskiego widniała korona i legenda zawierająca imię i tytulaturę władcy. Na rewersie znajdował się orzeł polski i łacińska nazwa monety – grosz krakowski.

Mniejszymi jednostkami monetarnymi były półgrosz, ćwierćgrosz i denar.

Na półgroszach widniał wizerunek majestatyczny władcy (na awersie) oraz orzeł (na rewersie). Na awersie ćwierćgrosza widniała głowa władcy przodem, zaś na rewersie korona. Denar zawierał monogram królewski K na awersie i koronę na rewersie.

Ikonografia ta jest bardzo konsekwentna. Z jednej strony odnosi się do osoby władcy, a z drugiej do Królestwa. Monogram został od przez Kazimierza Wielkiego przejęty od Andegawenów.

Kazimierz Wielki jako pierwszy polski władca wyemitował monetę prowincjonalną. Była to moneta ruska – kwartniki i miedziane denary. Emisję monety prowincjonalnej ruskiej kontynuowali potem Ludwik Węgierski, Władysław Opolski, a na koniec także Władysław Jagiełło. Moneta kazimierzowska miała z jednej strony monogram monarszy, z drugiej wizerunek lwa – herb ziemi ruskiej (tak też wyglądały monety emitowane aż do czasów Jagiełły, kiedy to ich wygląd uległ zmianie).

Reforma monetarna Kazimierza Wielkiego załamała się po śmierci króla. Andegawenowie powrócili do systemu denarowego.

Kolejną reformę monetarną przeprowadził w latach 1393 – 1394 Władysław Jagiełło. Reforma ta nie wprowadzała rewolucyjnych zmian, ale była skuteczna. Władysław Jagiełło wprowadził półgrosza (kwartnika) – tzw. duże kwartniki, oraz małe półgrosze (kwartniki), a także ternary. Nadto nadal bito denary. Monety te zdominowały polskie mennictwo aż do XVI wieku.

Po wprowadzeniu groszy z jednej grzywny bito ich 48. Kwartników bito wtenczas z jednej grzywny 96, na 1 grosz przypadały zatem 2 kwartniki.

Reforma Władysława Jagiełły doprowadziła do unifikacji ikonografii monet. Z jednej strony umieszczony został orzeł, z drugiej korona. Legenda: Moneta Valdislavi Regis Poloniae (tak na kwartniku). Wygląd denarów był podobny, różnica polegała na braku napisu. Zmiany miały charakter przede wszystkim stylistyczny, w szczególności można zaobserwować ewolucję orła i korony. Ternary z jednej strony zawierały tarczę z podwójnym krzyżem i monogramem W, z drugiej orła.

Jeśli chodzi o monetę ruską Władysława Jagiełły na jej awersie widniał ukoronowany orzeł, zaś na rewersie lew – herb ziemi ruskiej. Decyzja Jagiełły o umieszczeniu na awersie orła miała charakter polityczny. Była to manifestacja przynależności Rusi do Królestwa Polskiego.

Za panowania Kazimierza Jagiellończyka doszło do pewnych zmian. Po raz drugi w okresie średniowiecza wyemitowano monetę prowincjonalną. Wystąpiło także zjawisko emisji monet miejskich. W czasach Kazimierza Jagiellończyka pojawiła się moneta Prus Królewskich oraz monety Gdańska, Torunia i Elbląga. W Prusach system monetarny był związany z tradycja krzyżacką. Grubą monetą były szelągi, a drobną denary. Moneta miejska zawierała wizerunki herbów miejskich – dwa krzyże kawalerskie w słup zwieńczone koroną (w przypadku Gdańska), tarcza herbowa dzielona na dwa pola w pas na niej dwa krzyże w jednym polu krzyż czerwony, w drugim biały na przemian, jedno pole kratkowane (w przypadku Elbląga) oraz mur miejski z bramą – jedna połowa otwarta (w przypadku Torunia).

W 1511 r. Sejm uchwalił prawo zakazujące bicia kwartników. Natomiast w latach 1526 – 1528 i 1535 przeprowadzono wielką reformę monetarną pod auspicjami Zygmunta Starego. W toku przygotowań do tej reformy zostały przeprowadzone konsultacje z Mikołajem Kopernikiem oraz Ludwikiem Decjuszem. W trakcie reformy wykorzystano część sugestii Decjusza. Ostatecznie stworzono system 6 gatunków monety. W 1526 r. wprowadzono denary, ternary i grosze. W 1528 r. wprowadzono trojaki, szóstaki i dukaty. Sięgnięto po nowe motywy umieszczone na monetach.

Na denarach z jednej strony widniał orzeł, z drugiej korona.

Ternary z jednej strony zawierały podwójny krzyż, z drugiej wizerunek orła.

Grosze z jednej strony zawierały wizerunek korony, z umieszczoną pod nią tytulaturą władcy, w równoległych wierszach, natomiast z drugiej orła.

Trojaki były monetą o wartości 3 groszy. Na awersie tej monety znajdował się portret władcy, po drugiej orzeł.

Szóstaki były monetą o wartości 6 groszy. Po jednej jej stroni widniał porter władcy, po drugiej kompozycja pięciu herbów z orłem w środku.

Dukaty Zygmunta Starego były pierwszą nieefemeryczną emisją monety złotej w Polsce. Na awersie zawierały wizerunek monarchy, zaś na rewersie pięciodzielna tarczę z pięcioma herbami: Orłem Białym, Pogonią, Herbem Rakuskim (Pas Rakuski – tarcza herbowa czerwona z białym poziomym pasem), Herb Rusi i Herb Prus Królewskich.

W 1528 r. przeprowadzono także reformę w Prusach Królewskich. Przeprowadzono tam emisję tych samych monet co w Koronie, ale bez dukatów. Monety te nosiły jednak inne nazwy, tj. fenigi, szelągi, grosze, trojaki i szóstaki. Na rewersie tych monet występował najczęściej herb Prus Królewskich (na trojakach rewers jest napisowy – nazwa gatunkowa monety). Na awersie fenigi i szelągi miały monogram królewski S.

W Prusach Książęcych wyemitowano te same 5 gatunków monety co w Prusach Królewskich, ale eksponowano znaki odnoszące się do władcy Księstwa Pruskiego. Na fenigach i szelągach znajdował się monogram księcia Albrechta Hohenzollerna – A, na wyższych gatunkach monet portret władcy, zaś na rewersie herb Prus Książęcych.

Zygmunt Stary dokonał także reformy mennictwa litewskiego. Początki mennictwa litewskiego sięgają czasów Władysława Jagiełły i księcia Witolda Kiejstutowicza. W najwcześniejszym okresie na monetach jest zawsze Pogoń, a na rewersie podwójny krzyż (monety Władysława Jagiełły) albo Kolumny (monety księcia Witolda).

Zygmunt August jeszcze za życia ojca, od 1544 r., miał pełnię władzy na Litwie. W 1545 r. zaczął na wielką skalę bić monetę litewską pod swoimi znakami. Zresztą przez całe panowanie Zygmunta Augusta emitowano jednie monetę litewską. W tym czasie pojawiły się następujące gatunki monet:

• najmniejszą jednostką były obole (w średniowieczu w zasadzie nie występowały, miały wartość ½ denara). Za czasów Zygmunta Augusta ikonografia tych monet zawierała po jednej stronie monogram władcy SA, po drugiej stronie widniały Kolumny. Monogram zwieńczony był koroną, przy czym na monetach bitych za życia Zygmunta Starego zamiast korony jest mitra wielkoksiążęca.
• denary, które na awersie zawierały wizerunek orła, zaś z drugiej Pogoń
• dwudenary, z jednej strony zawierające zwieńczony koroną monogram królewski SA, zaś z drugiej Pogoń
• półgrosze (w Wielkim Księstwie Litewskim pojawiły się za Aleksandra Jagiellończyka), ikonografia tej monety była analogiczna jak ikonografia denara
• grosze, które dzieliły się na stopę polska oraz stopę litewską, z jednej strony zawierały portret króla – przedstawienie profilowe, rzadziej w popiersiu, w zbroi, w koronie na głowie
• dwugrosze, z jednej strony zawierały portret króla, zaś z drugiej (na rewersie) dwie tarcze herbowe, jedna z Pogonią, druga z Kolumnami, w ukłonie heraldycznym. Oba te herby występowały jako dwa herby Wielkiego Księstwa Litewskiego. Oba herby wspólnie zwieńczone były mitrą wielkoksiążęcą.
• trojaki – zawierały wizerunek władcy i Pogoń
• grosze poczwórne – czworaki, ikonografia tych monet była analogiczna jak ikonografia dwugroszy
• szóstaki
• półtalary – zawierały na awersie monogram króla SA, zaś na rewersie sześciopolowy herb Wielkiego Księstwa Litewskiego.
• talary – emisja tej monety rozpoczęła się za Zygmunta Starego. Zawierały herby oraz wizerunki obu Zygmuntów. Były to monety srebrne odpowiadające wartości złotych dukatów. Ich ikonografia była analogiczna jak ikonografia półtalarów.

Monety emitowane za panowania Zygmunta Starego i Zygmunta Augusta prezentowały bardzo wysoki poziom artystyczny.

Artykuł z serwisu Airstar.pl Darmowe artykuły do przedruku

Autor: Jacław